De digitale strategie van de Europese Unie moet een bloeiende digitale economie mogelijk maken. De EU datastrategie zorgt dat data daar de motor van kunnen zijn. In Europese dataspaces wordt dat concreet. In dataspaces kunnen zowel overheden als bedrijven vertrouwd data uitwisselen. Hierbij staan de Europese normen en waarden ten aanzien van privacy, gegevensbescherming en mededinging centraal.
Data en digitale diensten zijn strategische assets. Europa wil dat data worden ingewonnen, gedeeld en gebruikt met inachtneming van de Europese normen en waarden over privacy, gegevensbescherming en mededinging. In analogie met een economische unie die vrij verkeer van goederen en diensten mogelijk maakt, streeft Europa naar een Europese data unie. Daarvoor stelt Europa beleid en regels op én creëert dataspaces.
De dataspaces waaraan Europa werkt, brengen data, diensten, afnemers en aanbieders rond een bepaald beleidsthema bij elkaar. Dat is de reden dat je de term vaak vergezeld ziet van een thematische aanduiding. Bijvoorbeeld de ‘Green Deal dataspace’, de ‘mobiliteits dataspace’ of de ‘gezondheids dataspace’.
De ontwikkeling van dataspaces bouwt voort op de Europese open data richtlijn en de INSPIRE richtlijn. Deze richtlijnen hebben ertoe geleid dat grote hoeveelheden data digitaal zijn te vinden en op te vragen. Met de vorming van dataspaces is het de bedoeling dat we binnen Europa zowel publieke als private data eenvoudig in samenhang kunnen gebruiken. Daarvoor zijn wettelijke instrumenten gemaakt in onder andere de Data Verordening en Data Governance Verordening. De bijbehorende afsprakenstelsels en technologie worden nader uitgewerkt om die Europese datatransacties mogelijk te maken.
Tijd rijp voor implementatie
Nu de Europese regels af zijn, is de implementatie van start gegaan. Een belangrijk moment. Dit is de fase waarin wordt bepaald hoe regels praktisch vorm gaan krijgen en toegepast gaan worden in de dataspaces. Voor een datarijk land als Nederland is het opportuun om in deze fase actief deel te nemen in ontwikkelingen. Voor een deel zal de dataspace weliswaar voortbouwen op wat er nu al is en kan. Voor een deel zullen er ook nieuwe oplossingen komen. Idealiter sluiten onze nationale keuzes en de Europese keuzes goed op elkaar aan.
Wat gaat Europa voorschrijven?
Dataspaces bestaan uit een technische en organisatorische component. Voor het functioneren van de eenheidsmarkt voor data is interoperabiliteit tussen alle dataspaces cruciaal. De EU is actief op die componenten die de werking van die eenheidsmarkt moeten garanderen. De Europese Data Innovation Board zal generieke data governance principes opstellen die in heel Europa gelden. Het Data Space Support Center zet die om in referentie-architectuur, en blauwdrukken voor afsprakenstelsels. Tegelijkertijd wordt in opdracht van de EU gewerkt aan geharmoniseerde en Europese standaarden voor bijvoorbeeld vertrouwde datatransacties, catalogi, ontologieën en kwaliteit van dataspaces. Technologiekeuzes schrijft de EU niet voor, maar ze zorgt wel dat er gratis open source middleware beschikbaar komt die ook kleine organisaties toegang tot de dataspace garandeert. Door vanaf het begin mee te doen aan deze initiatieven kan je mede bepalen hoe de eenheidsmarkt in de praktijk vorm krijgt. Goede voorbeelden kunnen normatief werken. Ook kun je er zo voor zorgen dat de behoeften van overheden en het geo-informatieveld goed worden gezien, bijvoorbeeld in de ontwikkeling en adoptie van standaarden.
Waaraan draagt Geonovum bij?
Geonovum werkt op meerdere manieren mee aan het praktisch vormgeven van de Europese dataspaces. Door actief mee te werken aan standaardisatie, door voor Nederlands datahouders de ontwikkelingen en kansen actief te duiden, door te experimenteren met de bouwstenen van datatspaces die er al zijn, en door met een casus deel te nemen in een Europees consortium voor de implementatie van de Green Deal Data Space (GDDS).
De afgelopen jaren heeft Geonovum voor de grote geo-informatiehouders bij de overheid actief de betekenis van en de kansen in de Europese datastrategie geduid. Naast advies aan het GI-Beraad, is er ook met de leden van het zogenaamd Tactisch Beraad EU Informatie actief gesproken over de relevante onderdelen uit de datastrategie. Tevens werken we met de JRC, de onderzoekspoot van de Europese Commissie, samen op ditzelfde gebied. Daaruit komen al diverse projecten en werkzaamheden voort Hieronder nemen we je kort mee in de ontwikkelingen die wij volgen en projecten waaraan wij werken.
Framework of trust
Binnen dataspaces zijn zowel interoperabiliteit als de economische waarde die data vertegenwoordigen belangrijke pilaren. Interoperabiliteit is een bekend gegeven binnen de Nederlandse data infrastructuur. Met echte data marktplaatsen hebben we minder ervaring. Daar zijn nieuwe technische bouwstenen voor nodig; bouwstenen die gezamenlijk zorgen voor een trust framework. Dat betekent dat als je meedoet aan een dataspace, jij jezelf als deelnemer bekend moet maken zodat een ander weet wie je bent. Daarvoor moet een dataspace zaken als authenticatie en autorisatie ondersteunen. Voor sommige data zal in zo’n proces altijd een menselijk oordeel nodig zijn. Maar voor het merendeel van de data-uitwisselverzoeken wil je dit proces van machine naar machine kunnen afhandelen. Dat is technisch nog wel een uitdaging. Er wordt geëxperimenteerd met verschillende connectoren die verschillende accenten leggen. Daar proberen we nu zicht op te krijgen.
Herleidbare data en datagebruik
Om te kunnen toetsen of data conform afspraak zijn gebruikt, kan een dataspace het principe herleidbaarheid ondersteunen. Herleidbaarheid draait zowel om de herkomst van data als om traceerbaarheid van het gebruik. Als data zijn verstrekt onder bepaalde condities moet gedurende de hele levenscyclus van die data kunnen worden nagegaan of het (her-)gebruik aan de gestelde condities voldoet. In private settings, zoals de automobiel industrie, is het gebruikelijk om hier fijnmazige regels voor op te stellen. Je moet de vraag kunnen stellen: Wie heeft er wat met mijn data gedaan en is dat conform afspraak? Die condities moeten in de hele gebruiksketen traceerbaar en controleerbaar zijn. Eén van de puzzelstukjes in het proces om deze vraag te kunnen beantwoorden, is het loggen van verwerkingen. Geonovum doet nu een verkenning naar verwerkingenlogging en wat dit kan betekenen voor de Nederlandse data infrastructuur.
Meebouwen aan de Green Deal Data Space met circulaire grondstromen
De EU Green Deal Data Space (GDDS) is gericht op het creëren van een Europese digitale omgeving met data die van grote waarde zijn voor realisatie van de Green Deal doelen. Focus gebieden zijn biodiversiteit, klimaatadaptatie, circulaire economie en het tegengaan van vervuiling (‘zero pollution’).
De implementatie van de Green Deal Data Space is drie jaar geleden gestart met het project Green Deal Data Space AlignmenT (GREAT). Dit project, gefinancierd door het Digital Europe-programma, heeft de implementatiefase van de Green Deal Data Space voorbereid. Voor de Green Deal Data Space liggen de volgende producten nu klaar:
- Technische blauwdruk: Een referentie-architectuur die de integratie en interoperabiliteit van data over verschillende sectoren mogelijk maakt;
- Prioritaire datasets: Identificatie van belangrijke datasets die cruciaal zijn voor het ondersteunen van de Green Deal, zoals de biodiversiteitsstrategie voor 2030 en het Zero-pollution actieplan;
- Governance: Ontwikkeling van governance-modellen om de samenwerking tussen data-providers en gebruikers te waarborgen;
- Roadmap: Een strategische implementatie-roadmap voor de Green Deal Data Space, gericht op een pan-Europese samenwerking.
In februari dit jaar heeft de Europese Commissie een oproep gedaan om voorstellen te doen voor de implementatie van de Green Deal Dataspace. Samen met Sogelink heeft Geonovum een voorstel ingediend om de use casus ‘Circulaire grondstromen data space’ uit te werken.
Eind dit jaar hopen we bericht te krijgen of ons gezamenlijke voorstel gehonoreerd wordt.
Digital Twins
In 2023 is door de Europese Commissie het European Digital Infrastructure Consortium (EDIC) opgericht. Hierin werken verschillende lidstaten samen aan de ontwikkeling, het onderhoud en de uitbreiding van digitale gemeenschapsgoederen in Europa ('digital commons'). Een van de opgerichte EDICs richt zich op Digitale Tweelingen.
Het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO), de gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Groningen en Geonovum hebben de handen ineen geslagen om vanuit Nederland deel te gaan nemen in deze EDIC Local Digital Twin & CitiVERSE. Doel van deze EDIC is om tot opschaling te komen van digital twins als kerninfrastructuur in Europa. Op 15 oktober is de Nederlandse samenwerking in de ontwikkeling en toepassing van Digital Twins feestelijk beklonken. Namens alle betrokkenen, zal Geonovum Nederland vertegenwoordigen in de EDIC. Op 12 december zal in Valencia de officiële ondertekening plaatsvinden en zitten we als Nederland ook aan tafel om Europese afspraken te maken over digitale tweelingen.
