De afgelopen vijfjarige Europese Commissieperiode is er een coherent juridisch raamwerk opgetuigd rond de digitale en datastrategie van de EU. Die wetten, zoals de Data Governance Act, Data Act, High Value Data regulation en de AI Act, zijn af en van kracht. Daarmee breekt een fase van implementeren aan. Van het programma van de inkomende Europese Commissie weten we nog niet veel, maar nieuwe grote wetten op het vlak van data en digitalisering zijn er niet te verwachten.
In de zomer is wel de politieke leidraad door de hernieuwde EC voorzitter Ursula von der Leyen bekend gemaakt. Daarin staat wat de komende jaren vanuit de EC op het vlak van digitalisering en data te verwachten valt.
Data en digitalisering is geopolitiek
De leidraad onderstreept het geopolitieke karakter van digitalisering en data. Om die reden mikt de EU op het moderniseren van internationale instituten en werkwijzen. Ook wordt gesignaleerd dat buitenlandse inmenging in beleidsdomeinen van de EU in geopolitieke zin een meer gebruikt instrument is. Data en transparantie zijn daarin middelen om het zicht op de werkelijkheid te behouden.
Data speelt bovendien een sleutelrol in het aandrijven van technologische ontwikkelingen zoals in AI en digitale tweelingen.
European Climate Adaptation Plan bouwt op data
Er komt vanuit de EC versterkte aandacht voor het in kaart brengen van risico’s en de voorbereidheid t.a.v. grote natuurrampen, en hun impact op infrastructuur, energie, voedselvoorziening, water en landgebruik binnen en buiten steden, alsmede early-warning systemen. Hierin zit een grote data-component en een rol voor de Green Deal Data Space (waarvan het implementatie-traject over enkele maanden start, nu de voorbereiding is afgerond) en de klimaatgerichte digitale tweeling van de aarde DestinE (waarvan het eerste deel beschikbaar is). Dit is ook het terrein waar de EC in de vorige periode al nadrukkelijk de noodzaak van data en digitalisering noemde om de Europese klimaat- en milieudoelen te kunnen halen.
AI gevoed door data
Rommel in, rommel uit: toegang tot voldoende goede data is een cruciale voorwaarde voor alle AI ontwikkelingen, en daarmee staat data ook de komende Commissieperiode vol in de aandacht bij AI initiatieven. Er komt een Apply AI strategie, gericht op sectorale toepassingen van AI (in de industrie, in publieke diensten en zorg bijvoorbeeld). Hier ligt een ontwikkelingsrichting naar kleinere modellen, direct op een bepaalde vraag of toepassing gericht, in de context van een specifieke sector. Dit vergt beschikbaarheid en verantwoorde toegang tot data in zulke sectoren, waarin de geïnitieerde Europese gemeenschappelijke sectorale dataruimten een fundamentele rol spelen.
In de eerste helft van 2025 komt er een AI Factories Initiative. Dit is bedoeld om kleinere bedrijven en startende bedrijven toegang te geven tot de rekenkracht van het Europese supercomputing netwerk t.b.v. AI toepassingen. Tot slot komt er een Europese AI Research Council, een ‘CERN voor AI’, waarin kennis, geld, mensen en toegang tot data worden samengebracht.
Vooral focus op implementatie data-regels
Om bovenstaande mogelijk te maken is een coherente en consistente implementatie van de bestaande regels m.b.t. data uit de vorige periode cruciaal. Een begrijpelijke uitleg en vertaling voor bedrijven en overheden van die regels is nodig, om naadloos datagebruik op grote schaal mogelijk te maken, binnen strikte voorwaarden rond bescherming van persoonsgegevens en informatieveiligheid. Consistente implementatie is de taak die het verantwoordelijke deel van de EC, DG CONNECT, als de focus voor de komende jaren ziet. De implementatie van de AVG (GDPR) in 2018 is daarbij een voorbeeld van hoe die consistentie ontbrak.
Europese Data Unie
De politieke leidraad kondigt een strategie aan tot het vormen van een Europese Data Unie.
Die mikt op het begrijpelijk maken en verdiepen van de regelingen uit de vorige periode, en vooral om de praktische beschikbaarheid van data op te krikken. Naadloos data uitwisselen moet op schaal kunnen in de hele EU, juist ook voor MKB. Bijvoorbeeld om de rapportageverplichtingen van het MKB te vereenvoudigen. Ook wordt het maken van onderscheid tussen het beter bedienen van MKB met data en het opzuigen van die data door grote niet-EU tech-bedrijven benadrukt. Deze Data Unie is een nieuw label en een benadrukking van wat al de bedoeling was van de EU Datastrategie, namelijk een echte eenheidsmarkt voor data, d.w.z. EU-brede vrijheid van verkeer van personen, goederen, kapitaal, en data. Die datastrategie vormt een consistent geheel met de digitale strategie, waar de Digitale Markten en Diensten verordeningen en de AI verordening uit voort zijn gekomen. Die consistente samenhang blijft overeind.
Vanuit de praktijk de implementatie informeren en normeren
De afgelopen jaren hebben we voor grote datahouders bij de overheid actief geduid wat de nieuw opgestelde Europese data-regels betekenen, juist ook in termen van kansen om door verantwoorde omgang met data beter en effectiever aan publieke vraagstukken te kunnen werken. Want die wetten bevatten niet alleen verplichtingen, maar hebben ook allerlei nieuwe instrumenten geïntroduceerd. Met die nieuwe gereedschappen ontstaan nieuwe handelingsmogelijkheden en dus kansen.
De fase-overgang van regelgeving naar implementatie geeft Nederland de gelegenheid om bij te dragen aan hoe de regels praktisch vorm krijgen en worden toegepast in bijvoorbeeld de Europese dataruimten. Met welke overtuigende praktijkvoorbeelden hoe je maatschappelijke waarde realiseert kun je die implementatie beïnvloeden? En, als je aansprekende praktijkcasussen hebt, helpt dat de toon zetten voor die implementatie, kun je daarmee een normerend effect bereiken? Wij zijn overtuigd dat de praktijk die rol kan spelen, maar het vergt het actief in Europese netwerken uitdragen daarvan. Goede voorbeelden maken dat je zicht houdt op de bedoeling en maatschappelijke impact, en maakt dat je vanuit de inhoud kunt argumenteren in interactie met andere Europese landen en betrokken organisaties.
